#42/2020-08-08

Zuivelhistorienederland.nl

voorgaande

voorgaande

Dekker J. C. - Zuivelcoöp. op de zandgronden in N-Brabant en Limburg 1892-1950

CZ. ‘H. Maria’ Panningen                   Bron: RANB, AVDC

CZ. ‘De Beersen’ Middelbeers             Bron: RANB, AVDC

CZ. ‘St. Clemens’ Nuenen                     Bron: RANB, AVDC

CZ. St. Jan’ De Oerle                                  Bron: RANB, AVDC

Vervolg

In de sociologie werd indertijd bij het gebruik van bovengenoemd begrippenpaar inderdaad een relatie gelegd met de feitelijke ontwikkelingen in de landbouw. Als een belangrijk aspect van het traditionele cultuurpatroon werd namelijk vaak de gebondenheid aan het traditionele, zelfverzorgende bedrijf genoemd, hetgeen Dekker nu opnieuw doet. Ze had echter naar mijn overtuiging moeten beseffen dat een dergelijke benadering voor een historische studie als de hare niet erg werkzaam is. Het bij voorbaat bestempelen van een samenleving als ‘traditioneel’ zegt weinig of niets over de samenleving zelf (net zo min overigens als het label ‘modern’ dat in feite doet). Men meet haar alleen maar af aan de ‘moderne’ tijd. De ontegenzeggelijk gerin­gere dynamiek van het verleden laat men aldus geheel wegvallen tegen de geweldige dyna­miek van die ‘moderne’ tijd. Dat nu is weinig zinvol, juist als het er om gaat die veranderingen in het verleden op te sporen en begrijpelijk te maken. Aan de hand van zijn studie over de introductie en verbreiding van de tabaksteelt onder de ‘arme, kleine’ Veluwse boeren in de zeventiende en achttiende eeuw had Roessingh in die zin dan ook al gedemonstreerd dat het weinig vruchtbaar is met een dergelijk dichotoorn begrippenpaar te werken. Helaas wordt Roessinghs boek (uit 1976!) naast de vele oudere sociologische literatuur die de revue wél passeert, door Dekker niet gebruikt of zelfs maar genoemd en dat is jammer, juist voor een studie als deze.

Bovendien: ‘zelfverzorging’ lijkt bij dit alles een weinig geschikt criterium te zijn om greep te krijgen op de aard en ontwikkeling van het vroegere landbouwbedrijf. Zelfverzorging was geen doel op zich, maar eerder harde noodzaak en het was tot in veel latere tijd de gewoonste zaak van de wereld, niet alleen op de kleine bedrijven van de zandgronden. Wie in dit verband bijvoorbeeld ook de betreffende paragrafen uit het bekende rapport van de Landbouwcommissie van 1886 over de toestand van de landbouw in Nederland goed leest, wordt duidelijk hoezeer de - weliswaar ‘eenvoudige’-boereneconomie van de zuidelijke zandgronden produceerde voor de handel en hoezeer deze in de voorgaande drie decennia had geprofiteerd van de moge­lijkheden die de exportmarkt bood. Veel rapporteurs signaleerden ook de verbeteringen die er in de voorgaande decennia bereikt waren. Dekker zelf lijkt met dit criterium dan ook wel te hebben geworsteld. Zo constateert ze in het tiende hoofdstuk bijna verwonderd dat na de om­wenteling die de coöperatieve melkverwerking (en alles wat daarmee annex was) bracht, zelf­voorziening dominant bleef (506-507).

In weerwil van deze kritiek moet hier vooral toch ook worden gezegd dat Dekker een belang­rijk boek heeft geschreven dat een grote aanwinst is voor de agrarische geschiedenis van ons land over de afgelopen honderd jaar. Het geeft een gedetailleerd beeld van de ontwikkelingen in de zuivelsector na 1890, een zeer cruciale periode in de geschiedenis van de Nederlandse landbouw. Tegelijkertijd echter maakt ze ongewild ook duidelijk hoezeer de geschiedenis van landbouw en samenleving op zuidelijke zandgronden van vóór die tijd nog steeds een witte vlek is op de kaart van agrarischhistorisch Nederland.

        Jan Bieleman

Melkbussen boenen                                Bron:   KUB

CZ. ‘St. Lucia’  Oisterwijk                    Bron: RANB, AVDC

CZ. ‘St. Benedictus’ Eersel                    Bron: RANB, AVDC

CZ. ‘St. Martinus’ Venlo                         Bron: RANB, AVDC

Drenkend paard melkrijder                  Bron: RANB, AVDC

CZ. ‘St. Anthnius Abt’ Stramproy          Bron: RANB, AVDC

Vervolg recentie J. Bieleman

In haar boek betoogt ze in gedreven stijl dat de totstandkoming van deze kleine - en in onze ogen uiterst primitieve - fabriekjes een hefboomfunctie vervulde in het complex van vernieuwingen dat vanaf omstreeks 1890 het platteland van de zuidelijke zandgronden snel van karakter deed veranderen. Daarbij werd geprofiteerd van de aantrekkende conjunctuur en de snelle ontwik­kelingen op het gebied van infrastructuur en techniek.

Na de inleiding en een hoofdstuk waarin de situatie in de landbouw op de zuidelijke zand­gronden van vóór 1890 wordt geschetst, volgen acht hoofdstukken, verdeeld over een viertal thema's, door Dekker als ‘kaders’ aangeduid. In feite gaat het daarbij om evenzovele invals­hoeken van waaruit opkomst en ontwikkeling van de coöperatieve zuivelbereiding worden benaderd. In de eerste plaats komt daarbij het feitelijk ontstaan van de coöperaties en hun ontwikkeling in tijd en ruimte aan de orde. Dit deel van het boek omvat een gedetailleerde beschrijving van de gang van zaken in onderscheiden sociaalgeografische regio’s in beide zuidelijke provincies. Vervolgens komt in een tweede kader, ook vaak heel gedetailleerd, de technologie van de zuivelbereiding en de organisatie van de afzet aan de orde. Binnen een derde kader worden de economische facetten behandeld van deze eerder beschreven ontwik­kelingen voor het landbouwbedrijf. Ten slotte wordt binnen het vierde kader uitgebreid inge­gaan op de vele andere organisaties die op het terrein van de landbouw werkzaam waren en last bul not least wordt de socioculturele transformatie uiteengezet die gepaard ging met het ontstaan en de verdere ontwikkeling van de zuivelcoöperaties. In feite is dit hoofdstuk het culminatiepunt van het hele boek, dat als een van de ondertitels Een mentaliteitsstudie voert. Ten slotte is er dan nog een elfde, evaluerend hoofdstuk.

Het 626 pagina's tellende boek is opvallend breed van opzet. De vraag is echter of heel die breedte echt zinvol was. Juist door de brede opzet namelijk, valt het ontbreken van een aantal elementen uit het hele complex van ontwikkelingen extra op; elementen, die de heroriëntatie van landbouw en platteland op de zandgronden mede mogelijk maakten. Zo de varkenshouderij. Hoewel op de ontwikkelingen in de rundveehouderij vrij uitvoerig wordt ingegaan, blijft de varkenshouderij als onlosmakelijk onderdeel van het productiecomplex op wat landbouw­kundigen het 'etagebedrijf ' plachten te noemen, buiten beeld. Dat is jammer, want men kan stellen dat het succes van de coöperatieve zuivelbewerking niet zo groot zou zijn geweest als ook de varkenshouderij zich niet zó ontwikkeld had als ze deed. Al in de eerste decennia van de twintigste eeuw werd het varken - terecht - als het belangrijkste landbouwhuisdier van de zandgronden beschouwd. Weliswaar speelde het in Brabant aanvankelijk een wat minder grote rol dan elders in de zandgebieden, maar het is ook daar te belangrijk geweest om in de brede opzet die Dekker koos, geheel buiten beschouwing te laten. Nog een voorbeeld. Hoewel de kunstmest op bladzijde 406-407 wél de nodige aandacht krijgt, ontbreekt deze voor een andere landsaving innovatie, namelijk het toenemende gebruik van buiten het bedrijf gepro­duceerde en aangekochte voedermiddelen; een zeer belangrijke ontwikkeling, die een onlos­makelijk onderdeel vormde van het complex van innovaties waarvan de zuivelfabriek er één was!

Veel problematischer echter is de naar mijn smaak essentieel verkeerde insteek die Dekker kiest met de wijze waarop ze zich in haar beeldvorming laat leiden door oudere - verouderde - sociologische literatuur op het gebied van de plattelandsontwikkeling. Het hele betoog rond de introductie van de fabrieksmatige zuivelbereiding en de daarmee gepaard gaande verande­ring van landbouw en platteland wordt door haar namelijk opgespannen in termen van een transformatie - in socioculturele zin - van een zogenaamd ‘traditioneel, agrarisch-ambach­telijk cultuurpatroon’ naar een 'modern, industrieel-dynamisch cultuurpatroon'. Ze beschrijft hoe de ontwikkeling van de Zuid-Nederlandse zuivelindustrie begint met de oprichting van het kleine fabriekje inTungelroy in 1892, en dat is in die zin voor haar dan ook het jaar ‘nul’. Als gevolg van deze werkwijze worden in feite alle voorgaande ontwikkelingen gladgestreken en gereduceerd tot een monoliet, waaraan in navolging van sociologen als Wichers het etiket ‘traditioneel’ is gehangen. (Als de kern van het eerstgenoemde cultuurpatroon werd door deze sociologen doorgaans gezien de negatieve houding ten aanzien van verandering. Velen van hen die het begrippenpaar hanteerden, gingen er zonder meer van uit dat de plattelands­samenleving van vóór 1900 zich kenmerkte door stabiliteit en verstarring.) Onloochenbaar is dat er natuurlijk heel veel gebeurde op het platteland van de zandgronden vanaf circa 1890, maar hoe zou een toekomstig historicus, sprekend in dezelfde soort termen over de jaren zestig en zeventig, de stormachtige ontwikkelingen die zich toen op het Nederlandse platteland vol­trokken, moeten interpreteren?